Degradacija zemljišta i kako je umanjiti

Degradacija zemljišta koje je jedan od najvažnijih prirodnih resursa je veliki problem. Ono je teško obnovljivo prirodno bogatstvo i od neprocenjive koristi za čovečanstvo. Služi za obezbeđenje hrane i prečišćavanje vode, na njemu se čuvaju genetski resursi svih oblika života na planeti i obezbeđuje neophodan životni prostor. Poljoprivreda postaje sve intenzivnija, pa se sve više gube fizičke karakteristike zemljišta. Zemljišta su sve manje plodna i gube svoju strukturu. U modernom sistemu đubrenja, brine se o očuvanju fizičkih karakteristika zemljišta, koja će omogućiti pravilan rast korenovog sistema i kretanje vode i vazduha kroz zemljište. Tehnološka poboljšanja, koja imaju za cilj da zemljište dovedu do nivoa boljeg iskorišćavanja vode, obično dovedu i do gubitka fizičkih osobina zemljišta. Kombinacija korišćenja teških mašina u polju i intenzivno navodnjavanje, može dovesti do ozbiljnih problema u degradaciji zemljišta.

Razlikujemo dva osnovna tipa degradacije zemljišta:

1. Degradacija odnošenjem zemljišta (erozija vetrom i vodom)
2. Degradacija zemljišta oštećenjima unutar profila

Degradacija odnošenjem zemljišta (erozija vetrom i vodom)

Degradacija zemljišta usled erozije vodom ili vetrom nastaje usled gubitka površinskih delova zemljišta, njegovog razaranja, premeštanja i odnošenja. Dejstvom vode ili vetra promene reljefa su česte zbog stvaranja različitih erozionih oblika, brazde, jaruge, odnosno peščane dine. Zbog erozionih procesa mnoge plodne površine su trajno nestale, a neke su postale pogodne samo za ekstenzivno stočarstvo.

Degradacija zemljišta oštećenjima unutar profila

Postoji čitav niz različitih faktora koji uslovljavaju pogoršanje fizičkih, hemijskih i bioloških osobina u samom profilu zemljišta.

Jedna od najznačajnijih agrotehničkih mera je primena mineralnih đubriva. Posmatrajući na godišnjem nivou, promene zemljišta su neznatne ali gledajući duži period kumulirani efekti njihove dugogodišnje primene može biti vrlo značajan. Pravilnom upotrebom mineralnih đubriva reguliše se ishrana biljaka uz održavanje ili popravljanje plodnosti zemljišta. U praksi vrlo često dolazi do povećenog zakišeljavanja zemljišta usled upotrebe čistih mineralnih đubriva bez komponenti Ca ili Mg jer se putem biljnih ostataka sa površine ovi katjoni redovno odnose, ali se primenom takvih đubriva NE nadoknađuju.

Unošenje organskih đubriva u vidu kiselog treseta može dovesti do promena sastava humusa, odnosno fulvo i huminskih kiselina, što utiče na zakišeljavanja zemljišta, dok primena velike količine stajnjaka i osoke može prouzrokovati prekomerno povećanje sadržaja nitrata i fosfata u podzemnim vodama, a često dovodi i do zaslanjivanja zemljišta.

Na smanjenje plodnosti zemljišta značajno utiče i upotreba hemijskih materija. Sagorevanjem fosilnih i organskih goriva i komunalnog otpada i otpuštanjem u atmosferu raznih gasova i čestica (iz fabričkih dimnjaka, toplana, topionica metala, motornih vozila drumskog, vodenog ili vazdušnog saobraćaja).

Osim toga, tretiranjem štetnih oraganizama sa pesticidima i herbicidima čija se nekontrolisana upotreba održava na zdravlje ljudi, biljaka i životinja. Posle upotrebe pesticidi dospevaju u zemljište i njihova razgradnja zavisi od njihovih hemijski osobina, primenjene doze, fizičko hemijskih osobina zemljišta, obrade, temperature, vlažnosti.

Navodnjavanje može dovesti do akumuliranja teških metala, opasnih materija, organskih jedinjenja ukoliko se koristi voda neodgovarajućeg kvaliteta.

Pogoršavanje fizičkih svojstava zemljišta uzrokovano je i primenom teške mehanizacije. Jer se tokom rada zemljišta koja su teška i sa nedostatkom organske materije lako sabijaju.

Snežana Dragičević-Filipović, dipl.ing.

Degradacija zemljišta  

Usled erozije zemljišta prouzrokovane dejstvom vode ili vetra, dolazi do degradacije površinskih slojeva zemljišta, kao posledica razaranja, odnošenja i premeštanja zemljišta. U takvim uslovima promene na reljefu i zemljištu postaju česte, usled stvaranja različitih erozionih oblika, te se u tim uslovima stvaraju brazde i jaruge, usled erozije vodom, odnosno izduvine i dine, usled erozije vetrom.

Smatra se da erozija vodom preovlađuje u svim mestima gde su padavine veće od 450 mm na godišnjem nivou. Tamo gde su padavine manje od 250 mm, tu je zastupljena eolska erozija. Ako se padavine kreću između 250 i 450 mm, u tom slučaju podjednako je zastupljena erozija vodom i vetrom.

Oko 75% zemljišta u našoj zemlji je podložno eroziji. Naročito su jako erodirana zemljišta na škriljcima i serpentinama, a nešto manje na sedimentima. Zemljište na škriljcima obično se nalazi na nagibima, slabo su vezana i imaju malu moć akumulaciju vode.

Zbog erozivnih procesa, mnoge plodne površine su danas trajno uništene, dok se neke danas mogu koristiti samo za ekstenzivno stočarstvo. Erozija je naročito izražena na planinskim pašnjacima, jer su tu zemljišta plitka, slabo vezana, a padavine visoke i obilne.

dipl.ing. Milanka Miladinović

Konvecionalna poljoprivredna proizvodnja, tretirajući tlo isključivo kao „supstrat“ koji snabdeva biljku hranivom, zanemarila je stvarnu ulogu i značaj tla. Rezultat je smanjena plodnost tla tj. gubitak humusa i humusnog sloja, gubitak strukture tla, zagađivanje tla pesticidima, teškim metalima i drugim nepoželjnim stvarima. Naročito ozbiljno zagađenje je zagađenje teškim metalima koji je teško rešiv problem. Najveću opasnost predstavlja prisustvo kadmijuma i bakra u tlu, pošto su ovi dokazani izazivači raka i uzroci genetičkih promena kod biljaka, ljudi i životinja. Teški metali u tlo ne dolaze samo usled primene mineralnih đubriva i pesticida, već i pod uticajem industrije i prometa. Ipak poljoprivreda pri ovom unosu često prednjači.

Tako jedna tona fosfatnih đubriva, odnosno poreklo i čistoća sirovih fosfata, sadrži od 1-200g kadmijuma. Međutim čak ni u zemljama EU-a nema zakona kojim bi se ograničile dozvoljene količine kadmijuma u mineralnim đubrivima (Češka je jedna od retkih zemalja koja je propisala da 1kg fosfatnih đubriva ne sme da sadrži više od 50mg kadmijuma).

Za sada još uvek nije propisana tehnologija koja bi teške metale bilo moguće odstraniti iz tla. Erozija, gubitak površinskog, humusnog sloja tla usled vetra, problem je koji poprima zabrinjavajućim činjenicama. Smatra se, da se na većini polja konvencionalne poljoptivrede, za svaku proizvedenu tonu žitarica erozijom gubi još naj manje dve tone tla. U praksi to znači da se godišnje na svakom hektaru gde se proizvode žitarice izgubi oko 12 t/ha humusnog tla.

U jednoj obavljenoj studiji o eroziji u SAD-u za prošlih 40 godina, erozijom izgubila preko 20 cm humusnog sloja, a to je jednako gubitak od oko 5 mm godišnje. Kako je za nastanak 1 mm novog humusnog sloja potrebno nekoliko hiljada godina onda je svaki komentar suvišan.

U Francuskoj erozijom godišnje sa jednog hektara iznosi 20 tona tla, u Španiji 35 t itd. Iz ovog se vidi da humusni sloj iz godine u godinu biva sve tanji, odnosno slikovitije pod našim nogama “raste“ pustinja. Pored erozije problem današnjice je i akutna acidifikacija tla (zakiseljavanje tla), a do koje dolazi zbog upotrebe mineralnih đubriva gubitka humusa, kisele kiše, a kojima opet doprinosi sama poljoprivreda.

Pored zakiseljenosti postoje pojedina tla koja su “zasoljena” (solinizacija tla), do zasoljavanja dolazi usled navodnjavanja (voda za navodnjavanje sadrži dosta soli). Intenzivno navodnjavanje i melioracije kojima se krči rastinje koje reguliše nivo podzemne vode, proizvodnje i tzv. desikacija tj. sniženje nivoa podzemne vode. Desikacija uz kisele kiše uzrok su odumiranje mnogih šuma i ostalog rastinja.

dipl. ing. Stefanović Vladica
PSSS Negotin